Portret van een jonge vrouw

Gisteren bespraken we een Venetiaans portret uit de renaissance; vandaag verplaatsen we ons naar het noorden! Tot en met 16 januari 2022 presenteert het Rijksmuseum de tentoonstelling: Vergeet me niet. Meer dan 100 renaissanceportretten: van Dürer tot Sofonisba. Vandaag, met dank aan het museum, presenteren we deze geweldige Petrus Christus uit de collectie van de Gemäldegalerie der Staatlichen Museen zu Berlin, die in Amsterdam te zien is. Het heeft me altijd verbaasd hoe modern dit meisje eruit ziet. Veel plezier!

Petrus Christus' elegante portret van een onbekende vrouw is een hoogtepunt uit de Vlaamse schilderkunst. De jonge vrouw is gekleed in de Bourgondische stijl die zowel in Frankrijk als in de Lage Landen rond 1470 populair was. Haar blauwe jurk heeft een diepe V-hals, waaronder een zwarte borstlap zichtbaar is. De Vlaamse kroniekschrijver en tijdgenoot Jacques Du Clercq omschreef de diep uitgesneden V-hals en de opvallende afgetopte kegelvormige coiffure als de belangrijkste kenmerken van de nieuwe mode die zijn intrede deed in 1467.

De fysieke weergave van deze ideale schoonheid verschilde tussen Vlaanderen en Italië. Het noordelijke silhouet met de diepe V-hals en de hoge hoofddooi was veel langgerekter dan in het zuiden. Daarbij stonden Vlaamse schilders voornamelijk bekend om hun hyperrealisme. Dat zie je bijvoorneeld aan het witte bont op de jurk van de jonge vrouw van Petrus Christus dat zo gedetailleerd geschilderd is, dat er een létisse in kan worden herkend, de vacht van een soort wezel. Een ander zeer nauwkeurig weergegeven detail is het  gouden speldje waarmee de doorschijnende halsdoek (de sluier die haar decolleté bedekt) aan de borstlap is vastgemaakt. Ondanks dit heeft de schilder de gezichtskenmerken van de vrouw gestileerd. Rimpels en lijnen zijn weggelaten, waardoor een bijna porseleinachtig masker van mysterieuze schoonheid ontstaat. Deze combinatie van fysieke perfectie en onbenaderbaarheid doet sterk denken aan de enigmatische vrouwen die door de hofdichters werden aanbeden.

Italiaanse kunstenaars en kunstliefhebbers waren gefascineerd door de noordelijke manier van schilderen en Vlaamse schilderijen werden al vroeg verzameld. In de inventaris van de Florentijnse vorst Lorenzo de' Medici van 1492 wordt een "hoofd van een Franse dame, geschilderd in olieverf" van Petrus Christus genoemd. Het is verleidelijk om te denken dat het hier gaat om het werk dat we net besproken hebben, het enige overgebleven geschilderde vrouwenportret van Christus. Het laat een opvallende gelijkenis zien met Ginevra de' Benci, het vroegste portret van Leonardo da Vinci, die zeker toegang had tot de Medici collectie. De vrouwen hebben een soortgelijke mond en dezelfde blik en afstandelijke uitdrukking. Maar er is geen bewijs dat dit schilderij van Petrus Christus ooit in Florence is geweest. Omdat hij beroemd is om zijn sterke idealisatie van vrouwen, is er een grote kans dat dit een portret was met soortgelijke kenmerken dat inmiddels vergaan is.

PS Hier kun je lezen over de meest fascinerende portretten van de Vergeet me niet tentoonstelling in het Rijksmuseum! Die moet je zien!