Stańczyk

In het landschap van de 19e-eeuwse historische schilderkunst werden de werken van Jan Matejko de beroemdste kunstwerken in de Poolse kunst. Gedurende zijn hele carrière probeerde Matejko te vervullen wat hij zag als de patriottische missie van kunst in een land dat ontdaan was van zijn politieke soevereiniteit. Zijn schilderij Stańczyk - met de hofnar die in gedachten verzonken is over het lot van zijn vaderland, alleen gezeten in de schemerige verlichting van een kasteelkamer - wordt beschouwd als een mijlpaal, dat het begin markeert van de volwassen periode van de kunstenaar. Veel geleerden beschouwen het als het artistieke manifest van de jonge schilder.

De scène waarnaar wordt verwezen in Matejko’s oorspronkelijke titel, Stańczyk de nar, nadat hij het nieuws had ontvangen over de verovering van Smolensk door de Moskovieten tijdens een bal aan het hof van koningin Bona, 1533, is niet historisch gedocumenteerd. Toch ligt de ware kracht van Stańczyk niet in zijn historische nauwkeurigheid, maar in zijn symbolisch gewicht. De hofnar Stańczyk (ca. 1480–1560), die drie opeenvolgende Jagiellonische vorsten diende, was een van Matejko's favoriete historische figuren en verscheen regelmatig in zijn patriottische composities. Te midden van de festiviteiten op het koninklijk bal is hij de enige die de grimmige gevolgen voorziet voor het Pools-Litouwse Gemenebest van het verlies van Smolensk (een essentieel oostelijk bolwerk van het Groothertogdom Litouwen) aan Rusland. De onheilspellende komeet die zichtbaar is nabij de toren van de Wawel-kathedraal dient als visuele metafoor voor de dreigende ramp. Door Stańczyk af te beelden als een eenzame, ascetische figuur - eerder een tragische denker dan een dwaas - verhief Matejko hem tot de status van een nationale held en transformeerde hem in een symbool van burgerlijk geweten, politiek inzicht en diepe bezorgdheid over het lot van het land.

In een persoonlijk artistiek gebaar gaf Matejko Stańczyk zijn eigen gelaatstrekken, waardoor de figuur werd doordrenkt met zijn eigen gedachten en emoties, gevormd door de patriottische hartstocht die Polen in zijn greep hield in de jaren voorafgaand aan de Januariopstand in 1863. Je moet weten dat op dat moment Polen niet bestond als land; het was opgedeeld in 3 delen, die ingenomen waren door het Russische Rijk, Oostenrijk-Hongarije en Pruisen. Door deze symbolische zelfidentificatie definieerde de kunstenaar zijn rol als schilder van de nationale geschiedenis: een visionair die in staat was om gebeurtenissen uit het verleden diepgaander te doorgronden dan zijn tijdgenoten, en lessen te trekken uit de geschiedenis voor een natie die in zijn tijd van de kaart van Europa was gewist.