Żydówka z pomarańczami

Wśród nielicznych obrazów, które polski malarz Aleksander Gierymski szczerze podziwiał w swojej twórczości, wyróżnia się Żydówka z pomarańczami. Mimo skłonności do bardzo krytycznej oceny swojej twórczości, w liście do przyjaciela, Prospera Dziekońskiego, wyrażał rzadkie zadowolenie:

„(…) „Żydówka" była może najlepszym [na wystawie] obrazem (…). Diablo plastyczna i kolorowa. Być może, że przesadzam, ale jeśli kiedy na serio wrócę do malarstwa, to dla mnie pozostaną tylko duże albo średnie figury – nic z pejzażu”.

Obraz zaskakuje realizmem. Twarz kobiety została oddana niezwykle szczegółowo, w przejmujący sposób odzwierciedlając wyczerpanie, rezygnację i ciężar ubóstwa. Gierymski rzadko decydował się na tworzenie portretów, co czyni Żydówkę z pomarańczami wyjątkowym dziełem na tle jego ówczesnych pejzaży miejskich, w których postacie często odgrywały drugoplanową rolę. Szczególnie uderzająca jest jego umiejętność uchwycenia surowych emocji modelki. W tym czasie Gierymski sam zmagał się z trudnościami finansowymi, czując się niezrozumianym w swojej ojczyźnie. Warszawskie kręgi artystyczne krytykowały go za przedstawianie przyziemnych tematów, zamiast czerpania inspiracji z historii.

Nie sposób nie wspomnieć także o burzliwej historii wojennych losów Żydówki z pomarańczami. Obraz nabyty przez Muzeum Narodowe w Warszawie w 1928 roku został ukryty w magazynie muzealnym zaraz po wybuchu II wojny światowej. Podczas Powstania warszawskiego dyrektor muzeum, Stanisław Lorentz, widział skrzynie magazynowe, zawierające dzieło sztuki, ale kiedy powrócił do zrujnowanego miasta w styczniu 1945 roku, obrazu już nie było - zaginął, podobnie jak przeszło pół miliona arcydzieł zrabowanych podczas wojny z Polski. Uważany przez wiele lat za definitywnie utracony, obraz niespodziewanie odnalazł się w 2010 roku w domu aukcyjnym w Buxtehude, niedaleko Hamburga. Zidentyfikowany przy pomocy przedwojennych zdjęć ze zbiorów MNW, został odzyskany dzięki staraniom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Po długich pracach konserwatorskich Żydówka z pomarańczami powróciła do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie pozostaje ozdobą Galerii Sztuki XIX wieku.